چرا قرآن با سوره حمد آغاز می شود

از آنجایی که برای همه سوره ها و آیات قرآن کریم شأن نزول لازم نیست، یکی از سوره هایی که شأن نزول برای آن نقل نشده، سوره حمد و آیات آن است. سوره حمد هفت آیه دارد که هر کدام به موضوع مهمی اشاره دارد.

آیات این سوره در مورد خداوند و صفات او، ربوبیت خداوند، موضوع معاد، شناخت صراط مستقیم و درخواست هدایت از او صحبت می کند.

همچنین علاقه به پیگیری راه اولیاء الله اعلام شده و برای سرگردانان و غضبناکان انزجار اعلام شده است. و به طور کلی این سوره به دو قسمت تقسیم می شود که یک قسمت در مورد حمد و ثنای خداوند و یک قسمت مربوط به نیازهای بنده است.

به طور خلاصه، معارف این سوره به شرح زیر است:

1. انسان با خواندن سوره حمد به غیر خدا با نام خدا قطع امید می کند. این آیه نقطه شروع هر شغلی است و به ما می آموزد که هنگام شروع کار به ذات پاک خداوند اعتماد کنیم.

2. «رب العالمین» درس برگرداندن همه نعمت ها و تربیت همه مخلوقات به سوی خداوند و توجه به این است که همه این نعمت ها از ذات پاک خداست.

3. «الرحمن الرحیم» اشاره به رحمت عظیم خداوند است. این آیه در واقع بیانگر آن است که اساس خلقت، تربیت و حکومت او بر رحمت و رأفت است و این اصل، محور اصلی نظام تربیتی جهان را تشکیل می دهد.

4. «ملک یوم الدین» غفلت از آینده انسان ها را برطرف می کند. این آیه در واقع توجه به معاد و خانه ثواب اعمال و حاکمیت خداوند بر این بارگاه بزرگ است.

6. «ایاک نعبد و ایّاک نستعین» توحید را در عبادت و توحید را در نقطه وابستگی انسانها بیان می کند; «ایاکا نعبده» نفی نفاق و شهرت جویی است و «ایاکا نستعین» اعلام انحصار یاری و یاری جوهر وحدت و نترسیدن از هیچ قدرتی است. آن خدا قدرت.

8 «نعمت» به این نکته توجه دارد که نعمت در دست اوست.

9 انسان با گفتن «عهدنا» می خواهد که به صراط مستقیم هدایت شود.

10 او در «صراط الذین انعامتا علیهم» همبستگی خود را با طرفداران حق اعلام می کند. به بیان واضح تر، این آیه بیانگر نیاز و محبت بندگان به مسئله هدایت و همچنین توجه به این است که هدایت تماماً از جانب اوست! در نهایت، آخرین آیه این سوره، ترسیم روشن و تیزبین صراط مستقیم است، راه کسانی است که مورد عنایات او قرار گرفته اند، و این مسیر از راه غضبناکان و گمراهان جدا می شود. و بالاخره عبارت «غیر المغدوب الاهیم» و «لا الضالین» بیانگر انزجار و برائت از دروغ و اهل دروغ است.[1]

در پایان باید گفت؛ این روایت از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) بهترین بیان بر اهداف و تعالیم کلی سوره حمد است:

خداوند متعال می فرماید: سوره حمد را بین خود و بنده ام تقسیم کردم، نیمی برای من و نیمی دیگر برای بنده است و بنده حق دارد هر چه می خواهد از من بخواهد. وقتی بنده می گوید: «بسم الله الرحمن الرحیم»، خداوند متعال می فرماید: بنده من به نام من شروع کرد و بر من است که کارش را تمام کنم و در هر حال بر او برکت بدهم. گفت: «الحمدلله رب العالمین»، خداوند فرمود: بنده ام مرا حمد کرد و دانست که نعمتی که دارد از من است و من به شهادت بلاها را از او دور کردم. باشد که نعمت های آخرت را بر نعمت های دنیا بیفزایم و بدی های دنیا را نیز از او دفع کنم، همان گونه که بدی های دنیا را برطرف کردم. و چون می فرماید: «رحمن الرحیم» خداوند می فرماید: بنده من شهادت داد که من رحیم و رحیم هستم، گواهی دهید که بهره او را از رحمت خود چندین برابر می کنم و سهم او را از من زیاد می کنم. هدایا . . .

وقتی می‌گوید: «صاحب روز قیامت»، می‌گوید: گواه باش، همان‌طور که می‌پنداشت که حاکمیت و مال قیامت از آن من است، من هم در روز قیامت خواهم بود.

حسابش را آسان می کنم و حسناتش را می پذیرم و از گناهان و خطاهایش می گذرم.

وقتی می فرماید: «لَمْ أَعْبُدُ»، خداوند متعال می فرماید: بنده من راست می گوید، او فقط مرا می پرستد، من تو را بر این عبادت خالص گواه می گیرم، به او پاداشی می دهم که همه کسانی که مخالف آن بودند حسد می کردند. به او.

وقتی می فرماید: «ایاک نستعینو»، خداوند می فرماید: بنده ام از من کمک خواست و تنها به من پناه برد، شهادت بده که او را در کارش یاری می کنم، در سختی ها کمک می کنم. و در روز مصیبت دست او را خواهم گرفت.

و وقتی می فرماید: «اهدنا الصراط المستقیم…» (تا آخر سوره) خداوند می فرماید که این خواسته بنده برآورده شد و هر چه می خواهد از من بخواهد و من جواب می دهم. آنچه را که امید دارد به او می دهم و از آنچه می ترسد پناهش می دهم.[2]

[1] R. ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر النشون، ج 1، ص 6-8، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1374ش. قرائتی، محسن، تفسیر نور، ج 1، صص. 15-17، مرکز فرهنگی درس قرآن، تهران، 1383.

[2] شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، جلد 1، صفحه 300، جهان، 1378ق.

پیامبر اسلام(ص) هنگام آموزش سوره فاتحه، به جابر بن عبد الله انصاری، آن‌را برترین سوره قرآن معرفی کرد: «أ لا أعلمک أفضل سورة أنزلها الله فی کتابه»؛‏[1] آیا نمی‌خواهی تو را تعلیم دهم به برترین سوره‌ای که خداوند در کتابش نازل نمود؟! …
در این روایت، تنها به برتری سوره حمد بر دیگر سوره‌ها تأکید شده است، اما در منابع اهل سنت روایتی وجود دارد که برتری هفت‌برابری این سوره را بر کل قرآن اعلام می‌کند:
«لَوْ أَنَّ فَاتِحَةَ الْکِتَابِ وُضِعَتْ فِی کِفَّةِ الْمِیزَانِ وَ وُضِعَ الْقُرْآنُ فِی کِفَّةٍ لَرَجَحَتْ فَاتِحَةُ الْکِتَابِ سَبْعَ مَرَّات»؛‏[2] اگر سوره حمد را در یک کفه ترازو و بقیه قرآن در کفه دیگر گذاشته شود، سوره حمد هفت بار برتری دارد.
به هر حال دلیل این بزرگی و اهمیت سوره حمد می‌تواند از آن‌رو باشد که در حقیقت این سوره چکیده و عصاره تمام محتویات قرآن است؛ چرا که این سوره با تعظیم خدای رحمان و رحیم آغاز می‌شود و با ستایش و برشماری صفات جمال و جلال خدای سبحان و حصر عبادت و استعانت در او تداوم می‌یابد، و با مسئله هدایت از ساحت کبریایی‌اش پایان می‌گیرد.
به بیان دیگر؛ این سوره با تمام اختصاری که دارد در حقیقت مشتمل بر عصاره معارف گسترده قرآن کریم است؛ به دلیل آن‌که خطوط کلی و اصول سه‌گانه معارف دینی؛ یعنی مبدأ‌شناسی، معادشناسی و رسالت‌شناسی را که مایه هدایت انسان به سعادت و آخرت است، به وی نشان می‌دهد.[3]
این البته بدان معنا نیست که ما نباید سوره‌های دیگر را بخوانیم که اگر این‌گونه بود، دیگر نیازی به نزول سوره‌های دیگر نبود. آنچه در ارتباط با خواندن قرآن باید مورد توجه قرار گیرد این است که ما نباید به خواندن قرآن به عنوان یک کار تجاری نگاه کنیم و دنبال این باشیم که کدام سوره از همه ثواب بیشتری دارد و تنها با خواندن همیشگی آن سوره از برکت سوره‌های دیگر محروم بمانیم. قرآن مجموعه‌ای است که باید همه آن در کنار هم باشد و انسان با بهره‌گیری از تمام مطالب قرآن است که می‌تواند نسبت به مبدأ و معاد شناخت پیدا کند و به خودسازی بپردازد.
گفتنی است که «ثواب» از ریشه «ثوب» در اصل رجوع شى‏ء به حالت اوّلى است و یا به حالتی‌که ابتدا براى آن در نظر گرفته شده است. بنابر این جزا و پاداش عمل را از آن جهت ثواب می‌گوییم که به خود عامل بر می‌گردد.[4]

[1]. عیاشى، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، محقق، مصحح، رسولى محلاتى، هاشم‏، ج ‏1، ص 20، تهران، المطبعة العلمیة، چاپ اول، 1380 ق.‏

[2]. محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ‏4، ص 330، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1408ق.

[3]. جوادی آملی، عبد الله، تسنیم: تفسیر قرآن کریم، ج 1، ص 258، قم، مرکز نشر اسراء، چاپ سوم، 1381ش.

[4]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، داودی، صفوان عدنان، ص 179، دمشق، بیروت، دارالقلم‏، الدار الشامیة، چاپ اول، 1412ق؛ قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ج ‏1، ص 321، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ ششم، 1371ش.

سوره حمد اولین سوره قرآن کریم است. این سوره نام های زیادی دارد که بیشتر آنها بر مقام والای آن تاکید دارند. در روایات فضیلت فراوانی برای این سوره و قرائت آن ذکر شده است. خواندن سوره فاتحه در نماز واجب است.

محتوا

سوره نزول

سوره فاتحه الکتاب به روایت ابن عباس و قتاده مکی و به قول مجاهد مدنی است و برخی معتقدند یک بار در مکه و بار دیگر در مدینه نازل شده است.

نام های دیگر سوره ها

فاتحه الکتاب: چون قرآن با او شروع می شود و آغاز خواندن نماز نیز می باشد، به همین دلیل به او فاتحه می گفتند.

ام الکتاب: چون مقدم بر همه سوره هاست و عرب به هر چیزی که کامل است یا مقدم بر سایر سوره های آن است، ام می گویند. مانند «ام القری» در مکه که زمین از آن نقطه امتداد یافته و نسبت به هر یک «ام» است; یا از نظر شرافت و برتری نسبت به شهرها و اماکن دیگر، یکی می گوید «ام القری». برخی می گویند: سوره حمد را «ام الکتاب» نامیدند زیرا اصل آن قرآن است و منظور از اصل حمد این است که تمام قرآن و محتوای سوره ها حجت خدا و تکلیف است. بندگی که از اهداف عالی قرآن است در این سوره است.

صبا مستانی: این سوره در مجموع هفت آیه دارد. و خواندن مستثنی دو دلیل دارد: اول اینکه در هر نماز واجب یا مستحب دو بار خوانده شود. و اینکه دوبار نازل شد.

شفا: زیرا از پیامبر اکرم روایت شده که فرمود: فاتحه الکتاب شفای هر دردی است.

مطالب سوره

این سوره از نظر لحن و موسیقی با دیگر سوره های قرآن تفاوت اساسی دارد، زیرا سایر سوره ها همه کلام خداوند هستند، اما این سوره از کلام بندگان است و به عبارت دیگر در این سوره خداوند است. از روش دعا و گفتار سخن می گوید و با او به بندگان خود تعلیم می داد. آغاز این سوره با ستایش خداوند آغاز می شود. و با اظهار ایمان در آغاز و در قیامت (خداشناسی و ایمان به معاد) ادامه می یابد و به درخواست و نیاز بندگان ختم می شود.

فضیلت سوره

از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده است که فرمود: هر که سوره فاتح الکتاب را بخواند، چنان ثواب می گیرد که گویی دو ثلث قرآن را می خواند و صدقه می کند. به همه. مومن همین مطلب در سند دیگری از این پیامبر نقل شده است، با این تفاوت که او قرآن را کامل خوانده است.

از ابی بن کعب روایت شده که گفت: سوره فاتحه را بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خواندم. حضرت فرمود: سوگند به او که جانم در دست اوست، در تورات و انجیل و زبور و حتی در خود قرآن چیزی مانند این سوره نیست. این سوره «ام الکتاب» و «سبع مشانی» است و این سوره بین خدا و بنده تقسیم شده است و هر چه او بخواهد برای بنده است.

محمد بن مسعود عیاشی روایت می کند که رسول الله صلی الله علیه وسلم به جابر فرمود: ای جابر آیا بهترین سوره ای را که خداوند در کتابش نازل کرده است به تو یاد ندهم؟ جابر گفت: بله. پدر و مادرم رستگار شوند یا رسول الله به من بیاموز. پس پیامبر اکرم سوره حمد را که مادر کتاب است به او آموخت. سپس فرمود: ای جابر! دوست داری از فضیلتش براتون بگم؟ گفت: آری پدر و مادرم فدای تو. حضرت فرمود: این سوره شفای همه دردها و امراض است جز مرگ.

امیرالمؤمنین علیه السلام از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم روایت می کند که خداوند به من فرمود: «وَ أَتَیْنَکُ مِنَ الْقُرْآنَ ثانی و عَظیم» (سوره حجر، آیه 87).

حضرت فرمودند: خداوند سوره حمد را در برابر تمام قرآن قرار داد و به هنگام نزول به من برکت بخشید، سپس فرمود: فاتحه الکتاب شریف ترین چیز در خزانه های عرش است.

سپس فرمود: هر کس آن را با ایمان به دوستی محمد و آل او و ایمان به ظاهر و باطن او و پیروی از دستور او بخواند، خداوند در برابر هر سخنی از آن حسنه ای به او عطا می کند که هر کدام برتر از دنیاست. ، با تمام مال و صدقه اش است.

و هر کس به این سوره تلاوت شده گوش دهد، ثلث ثواب خواندن آن را دارد. از این کار بهره ببر و زیادش کن تا زمانش نگذرد و در دلت پشیمان نشود.

از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است که فرمود: «کسی که با حمد شفا پیدا نکند، چیزی او را شفا نمی دهد».

مراجع

فضل بن حسن طبرسی، ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 138. 1، ص. 33.

وب سایت رزرو.

تفسیر نمونه ها

پیوست

متن و ترجمه سوره