چرا از ضرب المثل ها استفاده می کنیم

این پژوهشگر ادبی و مدرس دانشگاه در گفت وگو با ایسنا، درباره خلق ضرب المثل در دهه های اخیر که به نظر می رسد کمرنگ شده است، گفت: باید بگویم ضرب المثل ساخته نمی شود، نیست، همیشه در هر عصری ضرب المثل ساخته می شود. در طول زمان استفاده می شود؛ اما ممکن است ساخت آن در دوره ای کمتر باشد و یا در میان مردم کمتر و در دوره ای دیگر رواج پیدا کند. استفاده از مطالب گفتاری مانند ضرب المثل و کنایه کاهش یافته است. اگر ضرب المثل کمتر استفاده شود، کمتر ساخته و بازآفرینی می شود.

وی افزود: البته امروزه کلماتی را در ضرب المثل ها می بینیم که نشان از جدید بودن این ضرب المثل ها دارد. مانند «چرا ارتش این کار را نمی کند»؛ این ضرب المثل زمانی ایجاد شد که ارتش به وجود آمد و عمر لشکر به صد سال هم نمی رسد. یا ضرب المثل معروفی که در بین مردم وجود دارد «گیان ماشین منیه باجناق فامیل»; این ضرب المثل هم هنگام رسیدن ماشین ژیان گفته شد. امید به زندگی در ایران 50 تا 60 سال است. نمونه های دیگری هم داریم که مدرن هستند. در واقع ضرب المثل ها از گفتار مردم بیرون می آیند.

ذوالفقاری سپس گفت: مشکل دیگری که وجود دارد این است که ضرب المثل ها پوست می ریزند و به ضرب المثل های جدید با همان بافت قدیمی تبدیل می شوند. یعنی با یک شکل جدید و یک روایت جدید، نو می شوند و بین مردم رواج پیدا می کنند. مثلاً امروزه می گوییم «چنین گرگی باران را دیده است» به معنای اصلی این ضرب المثل «گرگ آسمان را دیده است». بالان به معنای تله است. در این مَثَل، ابر تبدیل به باران شد. زیرا امروزه کلمه بالان برای مردم معنی ندارد، اما در گذشته معنی داشته است. یعنی بعضی از ضرب المثل ها پوست می اندازند و شکل جدیدی پیدا می کنند و کلامشان جدید می شود که این هم نوعی تجدید مثل است.

وی با بیان اینکه برخی ضرب المثل ها فراموش شد و کمتر مورد استفاده قرار گرفت، بیان کرد: درست است که امروزه ضرب المثل ها چندان در بین مردم رواج ندارد یا کمتر دیده می شود؛ اما این ضرب المثل ها در میان مردم بسیار رایج است. اگر همین الان از مردم بخواهیم که 10 ضرب المثل معروف را بیجا بگویند، ممکن است خیلی ها نتوانند این کار را انجام دهند، در حالی که ذهن نسل قبل انبار ضرب المثل ها بود زیرا دائماً در روابط استفاده می شد.

این استاد دانشگاه در ادامه خاطرنشان کرد: یکی از دلایلی که امروزه ضرب المثل کمتر ساخته و استفاده می شود این است که در گذشته در قهوه خانه ها، مجالس و کاباره ها درباره شب های زمستانی پخش می شد. از جمله افراد خانه که با هم صحبت می کنند، داستان می خوانند، تلاوت می کنند و کتاب می خوانند. کتاب داستان های قدیمی مملو از ضرب المثل ها، کنایه ها و کلیشه های زبانی بود که مردم به مرور زمان در مجالس یاد می گرفتند. اما الان خبری از این مسائل نیست و بیشتر مردم در دنیای مجازی هستند و ضرب المثل ها در دنیای مجازی رنگ باخته اند. وقتی مردم از ضرب المثل استفاده نمی کنند، ضرب المثل ها به طور خودکار ساخته نمی شوند. در واقع یکی از دلایل این مشکل این است که داستان ها، افسانه ها و قصه ها، شاهنامه خوانی و حفظ در خانواده ها کمتر دیده می شود.

وی یکی دیگر از دلایل این مشکل را کم مطالعه بودن نسل جدید عنوان کرد و گفت: علیرغم اینکه کتاب زیاد است و حجم تولید کتاب نسبت به گذشته افزایش یافته است، ساعات مطالعه کاهش یافته است که می تواند این باشد که مردم باید بیشتر کار کنند و نگرانی هایشان برای زندگی بیشتر شده است، اما در گذشته این نگرانی ها کمتر بود. مصرف گرایی عامل دیگری است. در گذشته به دلیل روحیه قناعتی که در انسان وجود داشت مصرف کمتر بود و افراد از فرصت های خود برای مطالعه استفاده می کردند و اکنون دیگر این فرصت ها وجود ندارد.

ذوالفقاری در ادامه خاطرنشان کرد: در گذشته مردم برای مطالعه وقت می گذاشتند و به ادبیات علاقه داشتند و چون مردم متون و آثار ادبی زیادی می خواندند ده ها بیت در حافظه خود داشتند اما ارتباط نسل کنونی با ادبیات کمتر است. گاهی قطع می شود البته رسانه ها جای آن ها را گرفته اند مثل تلویزیون که برنامه هایش جنبه ادبی و فرهنگی ندارد یا ضعیف است پس ضرب المثل ها منتقل نمی شود. ضرب المثل ها با خواندن متون ادبی منتقل می شوند. مثلاً در «گلستان» سعدی و اشعار شاعرانی چون حافظ، مولوی و فردوسی ضرب‌المثل‌های فراوانی وجود دارد و در گذشته در مدارس خوانده می‌شد و چون حالت شعری داشت در خاطره‌شان ماندگار شد. در واقع با خواندن این اشعار ضرب المثل ها ماندگار شد و مردم بیشتر از آنها استفاده کردند.

وی سپس گفت: سابقاً ضرب المثل ها علاوه بر افزودن بر فضل و شیرینی کلام، کارکرد دیگری نیز داشتند و آن اقناع و استدلال بود. از آنجایی که مردم معنی ضرب المثل ها را خوب و دقیق می دانستند و به کارکرد آن ها واقف بودند، در گفتگوهای خود از ضرب المثل برای متقاعد کردن طرف مقابل استفاده می کردند. در واقع می توان گفت ضرب المثل ها کارکرد اجتماعی، زبانی و فرهنگی داشتند. اما امروزه از کارکرد زبانی ضرب المثل ها کمتر استفاده می شود و اگر مردم بخواهند بحث کنند باید با پیک های اداری برخورد کنند و اگر بخواهند خودشان را قانع کنند به دادگاه کشیده می شوند. همانطور که گفتم مردم برای حل مشکلات خود به مراجع قانونی مراجعه می کنند و این موارد از اهمیت ضرب المثل کاسته است.

این نویسنده در نهایت گفت: البته مهم ترین دلیل استفاده کمتر از ضرب المثل ها این است که ارتباطات و گفت و گوی انسانی بین افراد کم شده و این ضرب المثل ها منتقل نمی شود؛ اما این ضرب المثل ها به طور کلی در حال انجام است. مثلاً وقتی یک ضرب المثل زیبا در حین مکالمه می شنوم، آن را حفظ می کنم تا در جای دیگری یا در موقعیتی دیگر از آن استفاده کنم، اما اکنون این وضعیت کاملاً فراموش شده و به دست نمی آید و جای آن را پیامک داده است. بسیار سریع و بدون برنامه های کاربردی زبان. البته این بلا فقط سر ضرب المثل ها نیست بلکه کنایه ها و کلیشه ها و اصطلاحات ما هم دچار این مشکل شده و کلا زبان گفتاری ضعیف شده است.

انتهای پیام

احمد شاملو متولد 31 آذر 1304 و درگذشته 11 مرداد 1379 است. نام خانوادگی وی A. Bammad و A. c’est le matin است.

شاملو شاعر، فیلمساز، روزنامه‌نگار، پژوهشگر، مترجم، فرهنگ‌نویس و از دبیران کانون نویسندگان ایران بود.

موضوعات کتاب کوچه; ضرب المثل ها و ضرب المثل ها، تمثیل ها، باورهای خیابانی، چیستان ها، خواب، خاطره ها و دعاها، دارو و درمان، قصه ها و ضرب المثل ها، قوانین، بازی ها و ترانه ها، تصنیف ها، زبان پیچک، سوگندنامه ها و دست نوشته ها (ادبیات کامیون یا جاده) .

چندین دهه از زندگی احمد شاملو به گردآوری و ویرایش این کتاب اختصاص یافته و چهارده جلد از آن منتشر شده است. این مجموعه پس از شاملو به کارگردانی همسرش آیدا سرکیسیان ساخته شد.

لازم نیست با ادبیات فارسی آشنایی داشته باشید تا بدانید این زبان پربار سرشار از ضرب المثل های شیرین و آموزنده است. ضرب المثل ها و ضرب المثل ها همواره به عنوان یکی از ارکان زبان فارسی شناخته شده اند و در اشعار و نوشته های پیشینیان تأثیر زیادی داشته اند. بسیاری از ضرب المثل هایی که ما به صورت عامیانه به کار می بریم، مصراع هایی از یک بیت یا یک بیت از یک شعر بلند یا کوتاه هستند که با گذشت زمان رایج شده اند. شاید برایتان جالب باشد که بدانید کدام یک از این ضرب المثل ها شعر بوده و کدام ضرب المثل ها را زیاد به کار می برید، به چه شکل و با کدام شاعر سروده شده اند.

کاربرد ضرب المثل در شعر شاعران ایرانی

تمثیل یکی از انواع ادبی است که همواره مورد توجه شاعران و نویسندگان بوده است. حتی زمانی استفاده از مثل در شعر یک سبک ادبی محسوب می شد. بیش از 70 شاعر نامدار پارسی گوی از ضرب المثل های رایج در اشعار خود استفاده کرده اند. موارد زیادی وجود دارد که بیت یا بیتی از یک شعر خاص به ضرب المثل تبدیل شده و مردم کوچه و بازار سال ها از آن در گفتگوهای خود استفاده می کنند. ضرب المثل ها یکی از ارکان اصلی زبان و فرهنگ ما هستند و تقریباً همه به نوعی از آنها استفاده می کنند.

جالب است بدانید که در مجموع، تعداد 11691 مَثَل هفتاد شاعر از صد هزار مَثَل; یعنی 11.5 درصد ضرب المثل های فارسی در دیوان این شاعران با ارسال ضرب المثل یا ابیات دیده می شد. در میان شاعران بزرگ ما سعدی، صائب و نظامی بیش از همه از مقایسه استفاده کرده اند. در ادامه نمونه هایی از معروف ترین ابیاتی که ضرب المثل شده اند را ذکر می کنیم تا با تاثیر بی شک ضرب المثل ها در ادبیات کهن کشورمان بیشتر آشنا شوید.

آیات کامل ضرب المثل های معروف

اگر از کوزه گوهر دایره بسازند

از کوزه آنچه در اوست بیرون می آید.

(بابا افضل)

موعظه با دل تاریک چه فایده ای دارد؟

یک میخ آهنی در سنگ نمی رود

(سعدی)

هر بار که دلت را به عشق دادی، خوب بود

برای نیکی کردن نیازی به استخاره نیست

(حافظ)

این رسم سرای درشت است

گاهی پشت به زین و گاهی زین به پشت

(فردوسی)

مردی به خیر و صلاح دیگران امیدوار بود

امیدی به خیر تو ندارم، شر مرسان

(سعدی)

صوفی نباش تا جام نشکنی

او باید زیاد سفر کند، تا زمانی که خام پخته شود

(سعدی)

من تحت تاثیر گستاخی حریفم هستم

پروردگارا از توانمند شدن گدا بازدار

(حافظ)

همان مسیر من را در حلقه خود دنبال کنید

دل افسرده جامعه را افسرده می کند

(قائم مقام)

سکوت دل جای حرف زدن از مخالفان نیست

دیو چو بیرون می آید و تبدیل به یک فرشته می شود

(حافظ)

زلیخا از پشیمانی که یوسف اسیر شده بود درگذشت.

چرا انسان عاقل کاری می کند که پشیمان شود؟

(صائب اصفهانی)

زلیخا را بگو و یوسف را بشنو

شنیدن هرگز شبیه دیدن نیست

(عطار)